«جنسیت‌زدگی»
مهمان هفته: «یاسین شفقی»
اگر کسی سی سال عمر کرده باشد، هزاران هزار اتفاق کوچک و بزرگ برایش افتاده، میلیون‌ها لحظهی تلخ و شیرین را تجربه کرده، و لابد بارها و بارها پرسشهایی تکراری در ذهنش رقم خورده. با این حال، تعداد معدودی از این تجربهها و لحظهها را شفاف و دقیق به یاد میآورد. و این روایتهای خردِ زندگیست که جهانِ آدمِ سی ساله را شکل داده. روایتهایی که با نخی نامرئی به یکدیگر وصل می‌شوند و مفهومی را به کرسیِ ذهن مینشانند.
…
از زمانی که به یاد دارم، یکی از رایجترین بحثهای دورِهمی‌های فامیلی و جمعهای دوستیِ خانوادگی، شوخیهای تکراریِ بزرگترها درباره «تجدید فراش» آقایان بود. من هم تا مدتها فکر می‌کردم چه بامزه و چون چیزی بود که زن و مرد بهش میخندیدند و حتا ابایی از مطرح کردنش جلوی ما بچه‌ها نداشتند، به نظرم خیلی طبیعی و باحال می‌آمد. موضوع ساده بود: یک مرد، حتمن تهِ دلش میخواست که با زنِ دیگری هم باشد، و زن‌ها لابد چشمش را در میآوردند. اما بحث شوخی بود و زنان باجنبه و امروزی به شوخی همراهی میکردند و همه چیز به خوبی و خوشی می‌گذشت. ولی یادم می‌آید که یک بار، و فکر کنم فقط همان یک بار، یک زن در خلال همان موضوعِ همیشگی، شوخی را جوری ادامه داد که منجر به سکوتی ناخوشایند و لبخندی کشدار و ناشیانه بر لبها شد. آن وقت بود که باید بحث جوری جمع می‌شد. باید یک نفر چیزی می‌گفت و فضا را عوض می‌کرد. انگار همه به فکری عمیق، به کابوسی وحشتناک فرو رفتند. آن زن، مادرِ من بود. گفت اگر بفهمد روزی شوهرش بهش خیانت کرده هیچ ناراحت نمیشود، در عوض مقابله به مثل می‌کند. و خندید. ولی دیگران، نه فقط مردها، زن و مرد و حتا ما بچه‌ها که یک چیزهایی حالیمان می‌شد، دچارِ یک نوع گیجی و حالتِ بدی شدیم. انگار دیگر هیچ چیز شوخی نبود، انگار برای یک لحظه، آرامشِ موجود، به آشوبی توی دلِ همه بدل شده بود. لابد من هم، آن موقع فکر کرده بودم که «اوه، مامان، لطفن یه کم کول باش! شوخی رو خراب کردی!»
…
اواخر اولین سالِ دانشگاه، به یکی از هم کلاسیهایم علاقهمند شدم. همیشه فکر می‌کردم شیفتهی کودکِ درونش شدهام که آمده بود بیرون و این همان چیزی بود که من در خودم سراغ نداشتم. سعی کردم بهش نزدیک شوم. سعیَم به اینجا رسید که به مدتِ یک سال و نیم، بیشترِ وقتمان را توی دانشگاه و پای تلفن و اس.ام.اس با هم میگذراندیم. با هم درس میخواندیم، و فکر می‌کردیم شاید، شاید یک ترکیبِ دوتاییِ عالی شویم. اما… همیشه یک چیزی کم بود. چیزی که نگذاشت حتا برای یک روز ما خودمان را «توی رابطه» احساس کنیم. آن چیزی که کم بود، «سیمانِ» وجود من بود. جملهاش به من این بود: «تو به اندازهی کافی سفت نیستی، سیمانی نیستی!». ازش پرسیدم: چرا؟ – نمی‌دونم! – یه مثال می‌زنی؟ – ببین، مثلن تو خیلی به آدما اهمیت میدی. به حرفاشون گوش میدی، لبخند می‌زنی، زیادی نرمی!
…
وقتی توی زاهدان دوره سربازی را میگذراندم، گروهبانِ وظیفهای داشتیم که بلوچ بود: گرم و دوست‌داشتنی و شوخ. یک روز یکی از دوستانش به خوابگاهِ ما آمد و نشسته بودیم از در و دیوار حرف میزدیم. بحث رسید به رسمِ بلوچها که چند تا زن میگیرند و حتا زن‌ها خودشان برای شوهرشان خواستگاری میروند. من پرسیده بودم فکر نمیکنید منصفانه نیست؟ جزئیات یادم نیست، فقط میدانم که هر دوی آنها به شدت معتقد بودند که مرد قطعن از زن بیشتر میفهمد و حقوق بیشتری هم دارد که طبیعیست. من سعی کردم خونسرد باشم و برایشان توضیح بدهم که: توی هر زمینهای که حساب کنید، زنان توی همین چند دهه‌ی گذشته که کمی آزادتر بودهاند به بالاترین درجات رسیدهاند. (شرایط را تصور کنید که دارم به کسی توضیح میدهم که ارزش و حقوقِ زن‌ها نصفِ مردها نیست!) مثال زدم: ورزش، علم، سیاست، اقتصاد، ادبیات، هنر و… هر جا را نگاه کنی زنی آنجا میدرخشد. مهمانِ خوشصحبتمان با لبخند نگاهم می‌کرد. مثال‌ها و حرفهایم که تمام شد گفت: فرض کنیم همهی اینها که تو میگویی درست مهندس، ولی بگو چرا پیامبر زن نداریم؟ تو که از خدا بیشتر نمیفهمی! و بحث تمام شد.
…
من فرزندِ آخرِ زنی هستم که از کودکی کتابهای بزرگترها را میخوانده. توی این خانه، من یاد گرفتهام، هرچند دیر، که مجبور نیستم عرفِ جامعه را اگر به نفعِ جنسیتِ من است بپذیرم. همیشه فکر کردهام کتاب معجزه کرده و مادرِ مرا از زنانِ اطرافِ خودش متفاوت کرده. گرچه میدانم، اگر از خواهرم بپرسید حتمن به شما هزاران مورد تبعیض را گوشزد خواهد کرد که به چشمِ من نیامده چون من دختر نبودهام. با این حال، این که حتا همین حالا، توی جامعهی آزادی مثل آلمان، مردانی را میبینم که در قفسِ تنهاییِ خویش به دنبالِ دختری باکره میگردند، اینکه شباهتی بین خودم و آنان حس نمی‌کنم، مرا به معجزهی خواندن، به معجزهی کتابها برای مادرم و خودم مومن کرده است. با همین ذهنیت برای ترویجِ کتابخوانی (از این خیالهای خوش)، توی اینستاگرام صفحهای درست کردم برای انتشارِ «تصویرِ کتاب خواندنِ آدم‌ها». فکر کردم این جوری روی ناخودآگاه مردم اثر میگذارم. از ایده استقبال شد و ویدیوهای زیادی به دستم رسید و روز به روز منتشرشان کردم و هنوز هم ادامه دارد… اما غمانگیزترین اتفاق تا به حال این بوده که چندین دختر (و صرفن دختر) به من پیام دادهاند: حتمن باید چهرهمان معلوم باشد؟ پاسخ من مثبت بود و آنها از فرستادنِ ویدیو منصرف شدند!
…
من از میانِ خردهروایتهای زندگیِ خودم، آنهایی را انتخاب کردم که نسبت به تجربههای تلخ و شدیدِ انسانها، سادهترینها بود. اما مگر آسیبهای کوچک نیست که روحِ انسان را آرام آرام از درون میجود و شوقِ انسان را برای خوب زیستن میمیراند و مگر همین تجربههای تلخِ ساده نیست که نفرت را آرام آرام به خونِ آدمی تزریق می‌کند تا جایی که در خشونت و تحقیر، در رفتارهای زشتِ غیرانسانی سر برآورد؟ مگر اسیدپاشی و تجاوز به کودکان، می‌تواند دلیلی جز عقدههای حاصل از تفکیک و تبعیض داشته باشد؟ و مگر عقدههای حقارت، جز با تحقیرِ دیگری به خاطرِ اینکه شبیهِ ما نیست، از جنسِ ما نیست، در طبقه ما نیست یا در کنترلِ ما نیست به وجود می‌آید؟
اساسن از نظرِ من مسائل پیچیده، ریشههای سادهای دارد که ما مدام انکارش میکنیم.
* دیالوگی از فیلمِ سنگ صبور.
